Najvažnija saborska odluka na ovogodišnjem zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, jeste odluka o ustanovljavanju novih praznika u kalendaru Srpske Pravoslavne Crkve, odnosno Pravoslavne Crkve uopšte. Sabor je, naime, jednoglasno odlučio da večnom Saboru svetih pribroji ili kanonizuje:

1. Patrijarha pećkog Pajsija Janjevca, čiji će se spomen slaviti 2/15. oktobra;
2. arhimandrita Stefana Jovanovića, čiji će se lik, pod nazivom prepodobni Stefan Tronoški, slaviti 4/17. septembra;
3. mitropolita skopskog Vikentija (Krdžića) i igumana Vladimira (Protića) kao sveštenomučenike i postradale od bugarskih okupatora u Surdulici kao mučenike, koji će se praznovati 16/25. maja;
4. zverski pobijene stradalnike pivske kao mučenike, čiji će godišnji spomen biti svakog 25. maja/7. juna, i stradalnike veličke i gornjepolimske, takođe kao mučenike, čiji će se praznik slaviti 15/28. jula, i
5. monaha Jakova (svetovno ime: dr Radoje Arsović), pod nazivom prepodobni Jakov Novi Tumanski, koji će se praznovati 8/21. avgusta.

SVETI PAJSIJE JANJEVAC

patrijarh srpski 1614-1647

Patrijarh Pajsije, sin popa Dimitrija, rodio se u Janjevu oko 1542. godine. Pretpostavlja se da su bogati Janjevci u to vreme imali svoju osnovnu školu koju je i Pajsije pohađao. Svoje dalje školovanje nastavio je u manastiru Gračanici. Svi koji su pisali o Pajsiju slažu se u tome, da je bio redak bibliograf, ljubitelj crkvene knjige, o čemu svedoče mnogi zapisi.

Pajsije je postao mitropolit gračanički 1612. Godine, o čemu svedoči njegov svojeručni zapis, koji je objavljen transkribovan savremenim pismom, u kome se kaže:»Obretoh si minej nepotpisan u Mitropoliji Gračanici az grešnii nedostojni Pajsej, maanijem preblagago vladiki Hrista i molitvami presvetije Bogorodice vazvedenu mi bivšu na sej prestol, jaž(e) nesmi dostojni sej blagodati slovu slovo vozdati, rukoju preosveštenag(o) patrijarha poćkago kir Ijoana».

U čemu se sastojala Pajsijeva crkvena delatnost od početka njegove uprave mitropolijom novobrdskom do izbora za patrijarha nije poznato. Verovatno da je njegov rad i pre i sada bio znatan, jer je uskoro zatim bio izabran za patrijarha pećkog. Svi naši istoričari se slažu da je mitropolit novobrdski Pajsije saborno izabran za patrijarha pećkog 1614. godine.

Pajsijevim izborom za patrijarha počinje period njegovog veoma aktivnog rada. Po zapisima koji su sačuvani možemo delimično sagledati njegove aktivnosti. On se u zapisima pominje veoma često, više nego i jedan patrijarh pre njega. Zapisi uglavnom beleže njegov put, saopštavajući istovremeno datum i godinu, kao i mesto u kome se nalazi.putovao je veoma mnogo u toku svoje patrijaraške službe. Naročitu pažnju je poklanjao perifernim eparhijama, jer je znao da se one nalaze u stalnoj opasnosti. Njegove kanonske posete počele su, prema zapisima, 1620. godine. Te godine je posetio zapustelu Žiču i odatle odneo u Pećku patrijaršiju tetraevanđelje da se sačuva dok se Žiča ne obnovi. Verovatno je posle ove patrijarhove posete počela obnova manastira Žiče. Iz zapisa koji su ostali sačuvani znamo da je 1623. godine posetio manastir Ubožac, a 1626. godine «Bogohranimi grad Bečkerek», u kome je rezidirao bečkerečki mitropolit. U Sremu je patrijarh bio nekoliko puta. Prvi put je bio 1627. godine, a dve godine kasnije posetio je manastir Privinu Glavu i selo Vrdnik. Iz manastira je uzeo knjigu «Čatovnik s obrazi», povezao je i vratio manastiru 1630. godine. Patrijarh je ponovo posetio Srem, zajedno sa beogradskim mitropolitom Avesalomom, i 7. oktobra 1632. godine poklonili su se moštima svetog Stefana Štiljanovića u manastiru Šišatovcu.

Posle posete Temišvaru, 1629. godine, patrijarh Pajsije posetio je manastir Gornjak i potpisao se na jednoj knjizi manastira Gornjaka 29. decembra 1629. godine a 30. avgusta 1632. godine posetio je manastir Vojlovicu odakle je uzeo posni triod.

Budući da se patrijarh Pajsije mnogo interesovao za prilike u Vojnoj granici, on je 1631. godine došao sa mitropolitom sofijskim Jeftimijem u Marčansku eparhiju, o čemu je slavonski zapovednik, knez Egenberg, izvesti Ratni savet u Gracu.

U svom nacionalno političkom radu patrijarh Pajsije se ugledao na patrijarha Makarija Sokolovića. S druge strane patrijarh Pajsije je radio na učvršćivanju stalnih odnosa između Pećke patrijaršije i Rusije budući da je bio veliki rusofil.

Putujući često po svojoj patrijaršiji uverio se da prekosavski Srbi nisu mogli nesmetano ispovedati svoju veru. Rimska kurija je stavila u zadatak prizrenskom biskupu Masreku da nastavi sa pokušajima da Srbe prevede na uniju i da dođe u vezu sa patrijarhom Pajsijem. Prilikom razgovora arhiđakona Leonardija sa patrijarhom Pajsijem, patrijarh i njegova uža okolina bili su spremi da u dogmatskim pitanjima polemišu sa učenim arhiđakonom Leonardijem. Oni su svoje znanje crpili, uglavnom, iz Krmčije Svetog Save.

za vreme dugogodišnje uprave patrijarha Pajsija u teškim vremenima učinjeno je mnogo na obnovi hramova i živopisa u njima. Odričući se oslobodilačkih akcija patrijarh Pajsije, razočaran obmanama Zapada, počeo je, od druge decenije HVII veka, akciju u duhu vremena Makarija Sokolovića. Ona se sastojala u naporu za jačanje crkve i u vezi sa tim u oživljavanju umetničke delatnosti, koja je bila zanemarena u nemirnim vremenima. Sa druge strane, Pajsije se trudio da popravi poremećene odnose sa Turcima. U tome je potpuno uspeo i njegova uprava Pećkom patrijaršijom spada u period sređenih crkvenih prilika, usklađenih odnosa sa turskom vlašću, dok je srpska umetnost doživela svoj procvat.

Patrijarh Pajsije je prekrio crkve Pećke patrijaršije i manastira Gračanice, obnovio živopis u Peći i trpezariju. U toku njegovog patrijarhovanja onovljeno je mnogo hramova i živopisa u drugim eparhijama, jer su mnogi sledili njegov primer.

Poznat je i kao poslednji crkveni biograf. Napisao je Žitije cara Uroša i Službu cara Uroša. Njegova biografija cara Uroša V u kojoj se meša narodno sa istorijskim predanjem, ne poseduje neku veliku umetničku vrednost., ali izvanredno ilustruje duh vremena. Patrijarh Pajsije je kanonizovao poslednjeg Nemanjića na srpskom prestolu, cara Uroša.

Upokojio se 2. novembra 1647. godine u Peći.

PREPODOBNI STEFAN TRONOŠKI

Arhimandrit Stefan Jovanović bio je prvi učitelj Vuka Stefanovića Karadžića, veliki rodoljub i slobodar, izuzetan duhovnik i intelektualac, ali i čovek koji je postradao boreći se za svoj rod.Njega su otrovali Turci kada je otišao da ih zamoli za uslugu kako bi pomogao narodu kojem je pretila glad. Mada je znao šta ga čeka nije želeo da sedi skrštenih ruku, i brigu o svom narodu platio je najvećom mogućom cenom.

SVETI SVEŠTENOMUČENIK MITROPOLIT SKOPSKI VIKENTIJE

Mitropolit Vikentije (kršteno ime Vasilije) Krdžić rođen je 30. januara 1853. godine u Ušću. Osnovnu školu završio je u manastiru Studenica, a bogosloviju u Beogradu. Zamonašen je u manastiru Studenica 16. septembra 1873. godine. Iste godine rukopoložen je za đakona, a 1875. godine u čin prezvitera. Od 1887. do 1890. godine bio je iguman manastira Svete Trojice i Sretenja u Ovčaru. Žički episkop Sava Barać proizvodi ga u čin arhimandrita 1894. godine. Od 1900. godine boravi u manastiru Hilandar kao saborni starac. Nakon smrti mitropolita skopskog Sevastijana Debeljkovića 13. oktobra 1905. godine izabran je i posvećen u Carigradu za mitropolita skopske eparhije. Nakon toga odmah dolazi u Skoplje. Bio je treći vladika Srbin nakon ukidanja Pećke Patrijaršije.

Desetleće u kojem je mitropolit Vikentije stolovao na katedri skopske episkopije izuzetno je značajan periodkoji je predstavljao prekretnicu, i u kom će se dalekosežno odrediti tok istorije. U njemu je mitropolit Vikentije odigrao značajnu ulogu, i kao duhovnik i kao nacionalni pregalac.

Srpska nacionalna ideja oslobođenja Stare Srbije krajem XIX veka postepeno se i spontano razvijala kroz neoružane (obrazovne, verske i humanitarne), a potom, početkom XX veka i kroz oružane vidove (ubacivanjem srpskih četa na prostore naseljene pretežno srpskim stanovništvom u turskoj carevini). Iskrene težnje ka oslobođenju slovenskog, pravoslavnog stanovništva na teritoriji (današnje) bivše jugoslovenske republike Makedonije, tadašnja turska vlast je uporno nastojala da spreči, a kada je to postajalo odveć nemoguće, blagonaklono je gledala na podele i sukobe u okviru pravoslavnog stanovništva, koje je rado koristila.

U Skoplju se Vikentije Krdžić rado prihvatio i delikatnog nacionalno političkog zadatka u vidu pomaganja i koordinacije srpske četničke akcije u Makedoniji.

Osnivanjem Bugarske egzarhije, fermanom sultana Abdul Azisa 27. februara 1870. godine, u sastav Bugarskog egzarhata ušla je, između ostalih, i eparhija skopska. Berlinskim mirovnim ugovorom iz 1878. godine su Pirot, Niš i Vranje ušli u sastav Srbije, dok su ostale eparhije, sa brojnim srpskim stanovništvom i dalje ostale u Turskoj i na poprištu sukoba između Carigradske patrijaršije i Bugarske egzarhije. Nakon upornog insistiranja srpskih narodnih prvaka i uz diplomatski pritisak Rusije, Srbije i Crne Gore, uspešno je izdejstvovano da carigradski patrijarh postavi Srbe za episkope u Prizrenu, 1896. godine, i Skoplju, 1897. godine.

Krajem XIX veka, na prostoru današnje Makedonije pojavljuju se i ilegalne probugarske organizacije VMRO (Vnatrešna makedonska revolucionerna organizacija) i VMOK (Vrhoven makedono-odrinski komitet). Od svog nastanka obe organizacije nisu prezale ni od nasilnih akcija, poput atentata na srpske popove i učitelje. Nakon neuspelog Ilindenskog ustanka, 1903. godine, usledile su i represivne mere turskih vlasti, a na terenu su se još masovnije počele pojavljivati naoružane probugarske čete. Sve ovo je uslovilo i pojavljivanje srpskih naoružanih četa tokom 1903. godine.

Iako bez zvanične podrške srpskih vlasti iz Beograda, srpske naoružane čete nalazile su se pod kontrolom srpskih konzularnih vlasti u Skoplju, koje su pod plaštom obrazovnih delatnosti sprovodile konspirativnu srpsku četničku akciju. Mitropolit Vikentije je u Skoplju autoritetom svog položaja nastojao da u što većoj meri učestvuje u rukovođenju organizacijom srpske akcije, kao i da pod svoju ingerenciju stavi celokupanu crkveno-školsku delatnost. Povremene nesuglasice oko prevlasti, krajem 1907. i početkom 1908. godine, dovele su do ozbiljnih sukoba unutar srpske organizacije i rascepa na dva krila. Uporišteprvog krila bilo je u samom skopskom Konzulatu, a drugog – opozicionog krila, u krugu najbližih saradnika mitropolita Vikentija. Početkom 1908. godine konačnu prevagu odnela je konzulska struja, koju je podržavao zvanični Beograd.

Plamen sukoba između Konzulata i Mitropolije trajao je godinama i naneo nemalu štetu četničkoj akciji. U periodu koji je nastupio mladoturskom revolucijom, Mitropolit se angažovao i na terenu, obilazeći sela u kojima se stanovništvo kolebalo između egzarhije i patrijaršije.

Objavom proglasa – Hurijeta, svim turskim podanicima bili su obećani ustav, građanske i političke slobode. Stvorene su mogućnosti da Srbi u Turskoj svoju nacionalnu organizaciju prevedu u legalne političke tokove. Prvi organizovani legalni oblik nove srpske organizacije bila je Srpska demokratska liga, osnovana u Skoplju, od 23. do 26. avgusta 1908. godine.

Smrt mitropolita Vikentija

Poslednja značajna etapa mitropolitovog života nastupila je nakon uključivanja Bugarske u Prvi svetski rat, 1915. godine. Mitropolit je napustio Skoplje zajedno sa srpskom vojskom, stigao je do Prizrena, a potom je bio sproveden od strane bugarskih vojnika za Uroševac. Nije bilo pouzdanih, niti zapravo bilo kakvih zvaničnih informacija o njegovoj daljoj sudbini. Nedugo potom, počele su kružiti glasine da je mitropolit zajedno sa đakonom ubijen od strane Bugara. Nagađalo se i oko vremena i mesta na kom se desilo pretpostavljeno ubistvo, kao i načina na koji je izvršeno.

Osnovano možemo pretpostaviti da je najbliže u detaljima i utvrđivanju istine stigla zvanična komisija u istrazi sprovedenoj odmah po oslobođenju Skoplja. Rezultati istrage o okolnostima koje su dovele do mitropolitovog nestanka objavljeni su već 1919. godine u Parizu, na francuskom jeziku, u drugom tomu Dokumenata o povredi haške konvencije i međunardnog prava koje su počinili Bugari u Srbiji u periodu od 1915. do 1918. godine. Prema izveštaju broj 169, odmah po dolasku u Skoplje, komisija je započela istragu povodom slučaja mitropolita Krdžića. Zalaganjem komandanta francuske istočne armije, generala Henrija, zvanično su upućene dve depeše, 2. novembra 1918, u kojima se tražila bilo kakva informacija o mitropolitovoj sudbini. Međutim, nikakav odgovor nije stigao. Komisija je naznačila, takođe, izjavu Svetozara Markovića, mitropolitovog rođaka, koji je tokom rata, iz zarobljeništva u Mađarskoj, slao pismene zahteve na adrese mađarskog i bugarskog sedišta, kaoi sedišta Crvenog krsta u Ženevi o informacijama o sudbini mitropolita Vikentija. Nikakvog odgovora, takođe, nije bilo.

Komisija je svoju istragu zasnovala na saznanjima na osnovu iskaza prote Antonija Nikčića iz Uroševca, i njegove snahe Magdaline, zatim Nedeljka Stepića, člana crkvenog suda, Milana Maksimovića, Milana Gazikalovića, Hadži Avadisa, rentijera iz Skoplja, Milana Novovića, službenika iz Uroševca, i drugih. Iskazi se međusobno dopunjavaju, slažu se oko najvažnijih činjenica, tako da zajednički navode na sledeću rekonstrukciju:

Mitropolit je, zajedno sa pratiocima, đakonom Cvetkom Nešićem i protom Jovanom Tasićem, sledio srpsku vojsku u povlačenju sve do Prizrena, odakle je 27. novembra 1915. godine bio automobilom odvezen pod oružanom pratnjom jednog bugarskog podoficira i nekoliko vojnika u Uroševac, gde su zajedno bili zatočeni u kući prote Nikčića. Dana 2. decembra, jedan je bugarski poručnik (svedoci su pretpostavljali da je bio Stevan Konsolov), zajednosa Georgijem Popovim iz Slivena, vojnim zapovednikom Uroševca, saopštio Krdžiću da tog dana treba da krenu za Gnjilane. Oko 20časova istog dana, mitropolit i đakon su odvedeni u pratnji bugarskog oficira, vojnika i žandarma. Jedan bugarski oficir, prilikom polaska mitropoita iz Uroševca, saopštio je mitropolitu Vikentiju da će biti sproveden u Sofiju kako bi objasnio Neofitu[1], skopskom egzarhijskom mitropolitu, razloge zbog kojih mu je udario šamare još u vreme turske okupacije. Isto je veče Vikentijev saputnik iz Skoplja, prota Jovan Tasić, morao predati lične stvari pokojnog Vikentija Georgiju Popovu, vojnom zapovedniku Uroševca. Među stvarima je bilo i 400 zlatnih leva. Neke od Mitropolitovih ličnih stvari, nakon oslobođenja Skoplja, 1918. godine, prepoznao je Nedeljko Stepić u prostorijama koje je u periodu okupacije koristio mitropolit Neofit. Ubrzo nakon Mitropolitovog odvođenja počele su kružiti glasine da su Mitropolit i đakon ubijeni i spaljeni od strane bugarskih vojnika, a da je prota Jovan Tasić potom ubijen u blizini Surdulice. Pojavili su se i ljudi poput bugarskog vojnika Stevana Konsolova, ađutanta komandanta mesta, i Trajčeta Poptomova, bugarofila i bugarskog komite, koji su javno priznavali, čak se i hvalili, ubistvom mitropolita. Dušan Lalušev iz Gornjeg Jelovca, koji je takođe bio bugarski komita, u kafani u Skoplju, priznao jesvoje učestvovanje u ubistvu i spaljivanju mitropolita Vikentija i đakona Cvetka, uz tvrdnju da su dvojicu crkvenih velikodostojnika prethodno držali zatočene nekoliko dana, ali da su ipak na kraju morali da ih ubiju na osnovu Neofitovog naređenja. Dušan Lalušev je pred oslobođenje Skoplja pobegao sa bugarskom vojskom.

Mitropolit Vikentije i đakon Cvetko su bili ubijeni 2. decembra 1915. godine, nedaleko od Ferizovića, a potom su njihovi leševi spaljeni. Tom prilikom je kod mitropolita Vikentija nađeno jedno platno na kojem se nalazila jedna ikona i 800 leva, a njegov pomoćnik imao je sa sobom 400 leva. Sav novac je bio uzet. Po nekim svedočenjima, ubistvo se desilo na turskom groblju u Uroševcu, ili na putu Uroševac-Gnjilane, ili Uroševac-Kačanik. Komisija nije utvrdila tačno mesto tog čina. Na osnovu svih svedočanstava, komisija je donela zaključak da je ubistvo bilo unapred pripremano i planirano sa namerom da se prikriju tragovi. Iskazi nekoliko svedoka slažu se u tvrdnji da su nakon ubistva tela dvojice crkvenjaka bila isečena na komade, polivena benzinom i zapaljena. Zločinci su svesno pokušali da uklone materijalne tragove zločina, pre svega od pobožnog naroda u Skoplju, koji je mitropolita Vikentija uvažavao gotovo kao svetitelja zbog njegovih izuzetnih moralnih kvaliteta.

Više iskaza relevantnih svedoka složilo se u tvrdnji da je ideja za zločin došla od Neofita, koji je, nakon ulaska bugarske vojske u Skoplje, došao iz Sofije da bi zauzeo katedru od mitropolita Vikentija. Početkom 1916. godine Neofit se javno hvalio u Skoplju kako je stupio čas za osvetu nad mitropolitom Vikentijem, navodno zbog toga što je ovaj, prilikom njegovog odlaska iz Skoplja 1913. godine, naredio da se Neofitu stavi povez preko očiju. Pred nastupajućom savezničkom armijom, 1918. godine, Neofit je pobegao u Ćustendil, gde se od tada pa do svoje prirodne smrti, 1938. godine, nalazio pod zaštitom bugarskih vlasti. Uprkos dokazima i nedvosmislenim zaključcima komisije, Neofitu nije bilo suđeno, preminuo je u Sofiji, u Bugarskoj, u 68 godini.

Na osnovu izjava relevantnih svedoka pod zakletvom, komisija je smatrala za saučesnike ovog zločina i izvesna lica i funkcionere bugarske nacionalnosti: rezervnog poručnika Stefana Konsolova, ađutanta zapovednika okruga divizije u Skoplju, potporučnika Georgija Popova iz Slivena, ađutanta Komande u Uroševcu, komandanta UroševcaGeorgija Dimitrijeva i komandanta odreda Panajota Baklova iz Burgasa.

Komisija je zaključila da su neposredni izvršioci zločina bili:

Trajko Pop Tomov, stari agent bugarske policije u Lipljanu, i Dušan Lijalušev, stari bugarski komita ipoznati član dobrovoljačkog odreda koji se pročuo po ubistvima i progonu Srba. Obojica su se u trenutku okončanja istrage nalazila na slobodipod zaštitom bugarskih vlasti. Prema zaključcima komisije, ubistvo mitropolita Vikentija je smatrano političkim, motivisano koristoljubljem.

Očigledno, ovaj zločinbio jemotivisan i ličnom mržnjom i koristoljubljem, a politička pozadina tog čina ogleda se u tome što se njime uklanja značajna duhovnička figura i jedan od glavnih stožera srpskog identiteta u Makedoniji. Krajem 1907. godine, Srpski konzulat u Skoplju došao je do saznanja da se mitropolit Vikentije još tada nalazio na spisku za likvidaciju od strane bugarskih aktivista. Prema izveštaju Konzulata, početkom decembra navedene godine, u kući bugarskog učitelja Riste Nekova bio je održan konspirativni sastanak na kome su pored ostalih prisustvovali i Kovačev, nastavnik bugarske gimnazije, Tilkov, sekretar bugarske Mitropolije i Atanasije Ekimov, pisar bugarske opštine. Osim atentata na mitropolita i direktora srpske Gimnazije, Dragomira Obradovića, planirano je podmetanje požara u muškom i ženskom internatu srpske škole, kao i u hotelu Turati, koji je bio u srpskom vlasništvu. U noći između 1. i 2. decembra došlo je do požara u novoj gimnazijskoj zgradi u Skoplju. Zgrada je skoro potpuno uništena, ali niko nije nastradao. Izveštaj je stigao u konzulat nekoliko dana nakon požara.

Neka nova saznanja na osnovu još nekorišćenih arhivskih podataka iz bugarskih, makedonskih i turskih arhiva, mogu dopuniti oskudna saznanja u nekom budućem istraživanju o životu i delu mitropolita Vikentija. Sagledavanjem njegovog života možemo se bolje upoznati sa svim detaljima tadašnje političke borbe u delu srpskog naroda u Turskoj. Smrt mitropolitaVikentija i okolnosti koje su do toga dovele svedoče o duhu ogorčene nacionalističke borbe koja nije prezala ni od najgnusnijih zlodela.

SVETI SVEŠTENOMUČENIK IGUMAN VLADIMIR PROTIĆ

Iguman Vladimir Protić je rođen 25. januara 1843. godine u selu Klinovcu, u blizini manastira Svetog Prohora Pčinjskog. Kršteno ime mu je Stojan. Njegov otac pop Veličko imao je tri sina (Stojan, Stoilko i Atanas) od kojih su prva dva bili sveštenici. Porodica Protić (kasnije Popović) dala je osam sveštenika i jednog vladiku. Stojan se oženio Jelenom Uzunović, iz Buštranja, sa kojom je imao dva sina – Jovana i Milana.Rukopoležen je za sveštenika u svom rodnom selu Klinovcu 1873. godine. Kao udovog sveštenika 16. oktobra 1902. godine u manastiru Sv. Prohora Pčinjskog zamonašio ga je mitropolit skopski Firmilijan i dao mu ime Vladimir. Dva dana potom proizveo ga je za igumana manastira Svetog Prohora Pčinjskog, gde je ostao do svog stradanja krajem oktobra 1915. godine.Njegova sveštenička služba, a kasnije i upravljanje manastirom, bila je u teškim vremenima turske okupacije i oslobodilačkih napora. Teritoriju koju je oslobodila srpska vojska do 1878.g. odluke Berlinskog kongresa pripojile su Turskoj, tako da je brojno srpsko stanovništvo na prostoru Stare i Južne Srbije ostalo u Turskoj. Preševskoj kazi Kosovskog vilajeta, sve do 1912. godine pripadao je i manastir Svetog Prohora Pčinjskog. Dok je Konzulat u Skoplju, kao i Mitropolija vodio diplomatski rat sa Carevinom, dotle se narod na terenu sam organizovao.Počela je da se stvara konstrukcija Srpskog četničkog pokreta, takozvana Četnička akcija od 1903. godine. U žarištu otpora bio je manastir Svetog Prohora Pčinjskog i njegov iguman Vladimir Protić, kao i tutor Nedeljko Kovačević. Neuspeli Ilindenski ustanak povećao je turske represivne mere.Generalni konzulat kraljevine Srbije u Skoplju ( M. Marković ) 19.08.(01.09.) 1903. godine, javljao je Ministarstvu inostranih poslova kraljevine Srbije u Beogradu: „Vlast je posumnjala da su te komite bile u manastiru Sv. Oca Prohora, te je s toga poslana vojska koja sedi i hrani se u manastiru. Odatle je radi istrage vlast sprovela u Preševo igumana Vladimira, epitropa Nedeljka i devet manastirskih momaka.“Srpske čete će na Čelopeku 29.04.1905. godine, izvojevati pobedu nad više od 1.000 boraca turske regularne vojske i arnautskog bašibozluka. Nikada Srbi sa one strane granice nisu radosnije proslavili Vaskrs.Prilikom povratkau Srbiju, četa bi obično došla u blizinu manstira Sv. Prohor Pčinjski, gde bi iguman Protić ili epitrop Nedeljko Kovačević poslali četnicima hranu, a onda bi nakon okrepljenja, iste ili sledeće noći Koruba sa svojim putovođama preuzimao četu i prevodio je preko granice do manastira Sv. Pantelejmon u Lepčincu ili do sela Buštranja, gde se nalazila četnička kasarna (komitska kuća).Krajem avgusta 1906. godine bugarska organizacija VMRO ubacuje u Staru Srbiju i Maćedoniju sedam četa sa 150 bugarskih komita koji pale srpska sela i ubijaju.Jula 23. 1908. godine, izvršena je „mladoturska revolucija“ i proglašen Hurijet (Sloboda). Turski oficiri predvođeni oficirima iz Solunskog, Monastirskog i Kosovskog Vilajeta, izveli su „tihu revoluciju“. Hurijet, objavljen u Skoplju i Solunu, obećavao je svim turskim podanicima ustav, građanske i političke slobode. Parole su bile „Svi Otomani su braća“ i „Otomansko carstvo Otomanima“. Ovaj poziv izazvao je masovnu histeriju na Balkanu, ne samo u Turskoj već i okolnim zemljama. Nikola Pašić je telegramom od 17. juna, izdao naredbu da prestane svaka akcija bez razlike. Ovim je Pašić želeo da pripravno dočeka događaje koje je najavio pokret Mladoturaka. Pčinja je ćutala. Oprezni Pčinjani osećali su instiktivno i iskustveno da je posredi prevara.

Septembra 1909. godine donet je u Turskoj „Zakon o suzbijanju četničke akcije u rumelijskim vilajetima“. Teror od strane Turaka i Bugara je ponovo postao pravilo. Krenule su brojnije bugarske čete. Turci su ponovo počeli pljačku i represalije. Arnauti su im se pridružili. Srpski narod u Staroj Srbiji i Maćedoniji počeo je da strada kao i ranije. Teror Turaka, Arnauta i Bugara nad srpskim življem postajao je sve veći. Počelo je ponovno naoružavanje srpskih sela. Oružje ponovo ide preko Buštranja, Lepčinca i dalje preko Pčinje.Veliku pomoć vojvodama i četama, pružio je u tom periodu starešina manastira Sv. Pantelejmon jeromonah Teodosije Tošić zalaganjem da se obezbedi svaka potrebna pomoć srpskim četama, što nije bilo po volji trenutnim političkim interesima. Nikakva politika nije mogla da pokoleba rešenost srpskih monaha i sveštenika da budu uz svoj narod i uz svoje borce za izbavljenje iz ropstva.

Proleće 1911. godine zateklo je svako srpsko selo sa četom od desetak četnika, koje su bile u vezi sa krstarećom četom na tom području. Četiri hiljade vojnika dala je Pčinja.Vojvoda Vojin Popović-Vuk, komandant štaba Istočnog Povardarja, šalje 14. avgusta 1911. godine izveštaj Beogradu: „Srpske opštine u Kumanovu, Bujanovcu, u Palanci Krivoj nemaju autoriteta, naša sela prelaze u egzarhiju, a egzarhijska vlast čini veća nasilja nego ikad, pa ipak, svet im se obraća.“ Istočnim Povardarjem ponovo krstare srpske čete, vojvode Vuka, neumornog Vojislava Tankosića, Jovana Dovezenskog, Riste Staračkog, Todora Algunjskog, Krste Trgoviškog, Petka Nagoričkog, Spase Garde. Čete kreću iz manastira Sv. Pantelejmon i sela Buštranja. Umorne čete se prihvataju na odmor, a ranjeni četnici otpremaju dalje.

Godine 1912. u oktobru srpska vojska Dunavske divizije sa potpukovnikom Glišićem srela se sa komandom četničke akcije u manastiru Svetog Velikomučenika Pantelejmona u Lepčincu i odatle su krenuli ka Kumanovu.Za to vreme su četnički i Drugi bataljon sedmog pešadijskog puka razbili Turke na Merćezu – Staračka kula iznad manastira Svetog Prohora. Put ka Kumanovu bio je otvoren. Iguman Vladimir Protić i tutor Nedeljko Kovačević služili su moleban za srpsku vojsku. Držeći sveću u ruci, za vreme službe, kada je već stigao glas da je srpska vojska potisnula Turke u Kumanovu, predstavio se u Gospodu epitrop Nedeljko Kovačević. Umro je onako kako je najviše želeo. Čovek koji je obnovio manastir, koji je celog života sanjao san o manastiruu srpskoj državi, otišao je radostan kod Gospoda sa saznanjem da je ovo Srbija.

Posle velikih pobeda 1912. godine manastir je nastavio da tihuje u molitvama monaha i naroda, sada duboko u teritoriji Kraljevine Srbije. Ali kako u Srbiji ništa nije konačno i trajno, tihovanje u molitvama prestalo je posle tri godine. Bugari su ponovo udarili sa leđa. Petnaestog oktobra 1915. godine bugarska konjička brigada je prošla neopaženo dolinom Pčinje, izbila kod sela Zlatokopa i došla ispred Vranja. Srpska vojska je već bila prošla Poljanicu i išla prema Gnjilanu, u povlačenju preko Albanije. Već prvih dana okupacije 1915. godine Bugari su u Bujanovcu i okolini ubili 46 ljudi. Između ostalihubijeni su pop Mladen Zdravković, pop Milan Zdravković, pop Trajko Dejanović, pop Toma Stoilković. Tada su iz manastira Svetog Prohora Pčinjskog odveli igumana Vladimira (Protića), jeromonaha Arsenija (Nikolića) i pop Jovana (Markovića).Stradanje igumana Vladimira Protića i njegove sabraće

Od 1909. godine u manastiru živi udovi sveštenik Aleksa (Nikolić) Uzunović (monaško ime Arsenije) iz Buštranja. Njegova sestra bila je (pokojna) supruga oca Vladimira. Drugi sveštenik koji je u to vreme služio u manastiru Svetog Prohora bio je pop Jovan (Marković) Popović iz Donjeg Starca.Ova trojica su tog oktobarskog dana 1915. godine (između 22-27. oktobra) od Bugara odvedeni na planinu Rujan, kod sela Lukarce i tamo svirepo mučeni, sečeni na komade, poliveni gasom i (još uvek živi) zapaljeni. Bugarska vlast nije dozvoljavala da se njihova tela odmah po ubistvu pokupe i dostojno sahrane. Svedočanstvo potomaka porodice Uzunović svedoči: Spira (unuk Tasin kome je Aleksa bio brat), star 17 godina, sa Stanimirom, Aleksinim sinom, otišli su zaprežnom dvokolicom da pokupe njegovo telo, što im je dozvoljeno tek posle dužeg vremena po njihovom ubistvu. Tela pobijenih su bila bačena u neku uvalu gde su posle polivena gasom pa zapaljena. Izgoreli su im samo kosmati delovi i deo preostale odeće koju su imali na sebi. Ali se jasno videlo da su im odsecane uši i nosevi, da je na telima bilo bezbroj ubodnih rana, a jednome od njih je odsečena ruka počivala u trbuhu drugog sveštenika.Na kraju su ih zaklali. Rodbina koja je došla da preuzme pokojnike na licu mesta ih je preobukla u novu odeću i odvezla do mesta sahrane. Jeromonah Arsenije (pop Aleksa) sahranjen je istog dana po preuzimanju tela na groblju u M. Buštranju gde mu je živela porodica.Na nadgrobnom spomeniku oca Vladimira u selu Klinovcu, pored crkve Svetog Nikole, pisalo je „Živ zapaljen od Bugara“, što su njegovi srodnici 1944. godine, kada su ponovo došli Bugari kao okupatorska vojska, morali da izbrišu sa spomenika, da ga ne bi srušili iziritirani tim natpisom.

Datum stradanja igumana i njegove sabraće razlikuje se zavisno od izvora. Jovan Hadživasiljević piše da su ubijeni 27. oktobra 1915. godine (Bugarska zverstva u Vranju i okolini, str. 104-105). „Trojicu od njih i četiri seljaka skupili ih Bugari u selu Starcu, pa ih odatle, 27. okt. 1915. godine peške oterali u s. Lukarce na put s. Sebrata na vrh Rujna“, tu su ih (dalje Jovan piše) pobili: „U jednoj livadi, izboli ih noževima. I po ostacima leševa, … porodice su jedva raspoznale ove mučenike. Našli su ih tek posle tri nedelje. Na lešu igumana Vladimira bilo je znakova gorenja, i onamo se drži da su ih još žive palili Bugari“. Aleksandar Trajković piše da su iz manastira uhapšpeni 9. novembra 1915. godine. (Aleksandar Trajković, Vreme bezumlja: dokumenti o bugarskim zločinima u vranjskom kraju 1915-1918, str. 176). Gena Popović (1926. godine ) iz donjeg Starca, po kazivanju svekrve Vaske, popadija oca Alekse Popovića (snaja stradaloga Jovana Popovića) kazivala nam je, u dva navrata 2015. godine, da je iz manastira na pogubljenje, najpre, odveden iguman Vladimir, a nakon njegovog pogubljenja, od strane bugarske okupacione vlasti, pozvan je bio i pop Jovan Popović iz Starca. Dvoumio se dali da pođe, jer je znao šta ga čeka. Savetovao se sa supugom Denkom šta da radi. Odlučio je da pođe, jer ako ne ode, pobiće mu decu.Da bi se razumeo i sagledao uzvišeni lik i karakter igumana Vladimira Protića neophodno je sagledati istorijski kontekst u kome je on zablistao u svojoj punoj snazi. Manastir Svetog Prohora je odlukama Berlinskog kongresa (1878.god) ostao u Turskoj, deleći sudbinu brojnog srpskog naroda Stare Srbije i Maćedonije. Četnička akcija je plamtela u vreme kada je on postavljen za igumana. Manastir, kao i njegova lična sudbina našli su se na poprištu između dveju vojski, bugarskih i arnautskih zuluma i mnogih političkih i diplomatskih neslaganja. Bio je iguman manastira Svetog Prohora Pčinjskog od 1902-1915.godine.

On je u tim teškim vremenima mnogo učinio na njegovom očuvanju. Bio je višegodišnji arhijerejski namesnik. Dao je i veliki doprinos na obrazovanju i kulturno-prosvetnom polju. U njegovoj kući u Klinovcu otvorena je jedna od prvih škola u ovom delu Srbije. Kada je Vladimir Karić 1890. godine uputio Davida Dimitrijevića iz Skoplja, kao prvog učitelja u ovaj srez, da otvori školu, „Niko ga ne sme primiti. Tada ga pop Stojan, kao arhijerejski namesnik primi i otvori školu u selu Klinovcu i u svojoj kući zadrža tri godine.“Godine 1912. u Preševskoj kazi Kosovskog vilajeta bilo je srpskih škola, jedna u samom manastiru Svetog Prohora, u Svetoj Petki, Klinovcu, Bujanovcu, Levosoju, Preševu, Biljači… Od 1890. godine broj srpskih škola se povećava. Godine 1899. bilo je deset osnovnih škola a 1910. godine bilo je osamnaest srpskih škola sa 965. učenika.

U vreme igumana Vladimira manastirska crkva Svetog Prohora dobila jedanašnji izgled. Stara oronula crkva iz vremena kralja Milutina, koja je više puta gorela, delom jeporušena, a podignuta nova, sredstvima i zalaganjem četnika, o čemu svedoči ploča na severnom zidu. Stare, takozvane pop Nešine zgrade, podignute 1832. godine porušene su i na tom mestu su pod pokroviteljstvom Njegovog Visočanstva Kralja Petra Oslobodioca podignute nove zgrade, danas poznate kao „Kraljev konak.“Izbijanjem Prvog svetskog rata, iguman Vladimir je zbog nacionalnog rada usled čvrste povezanosti sa svojim narodom bio među prvim žrtvama okupirane Srbije.

U jesen 1915. godine bugarska okupatorska vojska opljačkala je manastir, a igumana Vladimira Protića sa dvojicom sabraće, jeromonahom Arsenijem Nikolićem i sveštenikom Jovanom Popovićem, odvela na planinu Rujan. Kod sela Lukarce su ih mučili, ubili, isekli na komade, polili gasom i žive zapalili.Neposredno posle oslobođenja 1918. godine manastir Svetog Prohora je obnovljen. Tom prilikom je na unutrašnjoj strani zapadnog zida crkve naslikan lik oca Vladimira Protića – čoveka koji je za sobom ostavio duboki trag svog rada na dobru manastira, Crkve i svoga naroda.

Arhimandrit Metodije piše da se iguman Vladimir trudio: „Za napredak manastira tako da su i duhovne vlasti i narod bili zadovoljni njegovim radom“. (M. M., 14). „Za života bio je cenjen kao jedan primeran službenik. Ozbiljan, dostojanstven,radljiv, skoroman i pristupačan, uživao je u narodu veliki ugled“, piše Petar Gagulić (str. 82). Stojadin M. Stojanović, u pomenutoj knjizi piše: „Bio je veoma preduzimljiv i marljiv. Mnogo je radio, a malo govorio: dostojanstven i pristupačan. Narod ga je cenio i kao sveštenika i kao igumana. On je jedini iguman koji je sa freskom ostao u hramu, i čije je ime dva puta zapisano u njemu“. Njegovim svetim molitvama Bog i nas da spase i pomiluje!

PREPODOBNI JAKOV NOVI TUMANASKI

Prepodobni Jakov (u svetu Radoje Arsović) rođen je 1894. Godine u selu Kušići nadomak Ivanjice. Posle osnovnog obrazovanja, željan nauke i saznanja otisnuo se iz domovine u francusku, gde je uspešno završio studije i stekao dva doktorata. Jedan iz oblasti filosofije na Sorboni u Parizu, a drugi iz oblasti prava u Mompeljeo. Radio je kao službenik u diplomatiji kraljevine Jugoslavije u Francuskoj.

Odmarajući 30-ih godina XX veka u Vrnjačkoj Banji, našao se prilikom održavanja sabora bogomoljačkih bratstava Srbije. Zadivio se propovedima Sv. Vladike Nikolaja i sveštenstva, a posebno besedom jednog prostog Srpskog seljaka. Dotakavši ga tom prilikom blagodat Božija, napustio je službu i svetovni život i došao je kod Sv, vladike Nikolaja sa molbom da bude iskušenik. Nakon dugog ispitivanja Vladika ga je primio Kao iskušenik prošao je sva monaška poslušanja. Kao jednom doktoru nauka nije mu padalo teško da riba toalete, čisti krompir i sl. Strogo se podvizavao, slabo se i oskudno hranio, neretko otpacima od trpeze. Imao je samo dva para iznošenih mantija. Nikada nije lezao u postelju, već se molitveno odmarao. Odlikovao se neobičnim darom ćutljivosti.Pre drugog svetskog rata, bio je urednik Hrišćanskog misionara, a pred sam rat i u toku njega, bio je vatreni propovednik vere, ukrašen ravnoapostolnom revnošću. Stekavši mnoge duhovne darove, bio je i prozorljiv. Predvideo je oba bombardovanja Beograda, bombardovanje manastira Žiče i dr.U toku rata živeo je u manastiru Ljubostinji, gde je upamćen kao veliki podvižnik. Mučen od komunista, ispovednički se upokojio, nakon žćestokog batinanja u selu Rabrovu, u februaru 1946. godine. Po sopstvenom zaveštanju sahranjen je u manastiru Tumanu. Mošti su mu otkrivene 21. oktobra 2014. godine.

SVETI MUČINICI PIVSKI (SVETA MUČENICA JAGLIKA)

Brojne su žrtve koje je Piva dala u Drugom svjetskom ratu, a fašisti i ustaše na najsvirepiji način pobili su na stotine nevinih žitelja tog kraja, žena, djece i staraca. Zloglasna „Princ Eugen“ divizija harala je Pivom 1943. godine kada su njeni pripadnici za nepun sat, svjedočili su očevici tog događaja, u mjestu Dola svirepo ubili više od 500 mještana okolnih sela, među kojima je bilo preko 100 djece, a najmlađe od njih bilo je u kolijevci. Dan ranije u Gojkovića dolu, zatvorili su u jednu kolibu oko 50 mještana, među njima su bili Jaglikina braća Milirad (8), Momčilo (4) i Dušan (2), kao i roditelji Stoja i Krsto. Ona je uspjela da pobjegne ali se vratila kada je čula vrisku i plač svoje braće. Zločinci su je spriječili da uđe u već zapaljenu kolibu, imajući s njom, pošto je bila izuzetno lijepa, druge namjere.

– Ona se, poput drevnih hrišćanskih mučenica, otrgla i uletjela u oganj i zajedno sa svojom braćom i roditeljima i ostalim stradalnicima pretvorila se u žrtvu svespaljenicu. Sagorjela je sačuvavši svoje djevičanstvo, svoj obraz i svoje hrišćansko dostojanstvo.

Izvor: Časopis Sabor